هفته سلامت زنان/ روز سوم / فضای مجازی و رسانه‌ها بر سلامت زنان در بحران
فضای مجازی دنیایی بی کران از خلاقیت ، نوآوری و تحول است . در دنیای امروز، فضای مجازی و رسانه ها،تنها ابزاری برای سرگرمی و ارتباط نیستند، بلکه جزئی لاینفک از زندگی مدرن محسوب می شوند. این پدیده، به ویژه در دوران بحران، (اعم از طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، یا سلامت) اهمیت و تأثیرگذاری خود را دو چندان نشان میدهد. در چنین شرایطی، زنان به عنوان نیمی از جامعه، با توجه به نقش های متعددی که در خانواده، جامعه و محل کار و ... برعهده دارند ، با مشکلات و خطرات بیشتری مواجه می شوند.
فضای مجازی و رسانه ها در دوران بحران، ابزاری با ماهیت دوگانه و پیچیده هستند. از یک سو، می توانند به تشدید آسیب پذیری ، افزایش اضطراب و استرس، ترویج الگوهای ناسالم، و گسترش خشونت منجر شوند و از سوی دیگر، همین فضاها می توانند بستری برای ایجاد شبکه های حمایتی قوی، دسترسی به اطلاعات و آموزش های حیاتی، تقویت حضورزنان در مقابله با بحران و ایجاد فرصت های اقتصادی باشند. سواد رسانه ای و آموزش کلید استفاده بهینه و ایمن از این ابزارهای قدرتمند، هستند که باید از سنین پایین آغاز شده و در تمام سطوح جامعه ترویج یابد.
تأثیرات مثبت فضای مجازی
- بر سلامت جسمانی
- فرهنگ‌سازی و اصلاح باورهای نادرست، تغییر نگرش و تغییرات مثبت در رفتارهای مرتبط با سلامت
- انتشار سریع و گسترده اطلاعات بهداشتی و پزشکی معتبر ،
- دسترسی به خدمات پزشکی و روانشناسی آنلاین، مشاوره و پیگیری بیماری‌ها به صورت مجازی
- ایجاد گروه‌ها و کمپین‌های سلامت محور در شبکه‌های اجتماعی
- ارتقای آگاهی زنان از سلامت جسمی خود و ابعاد آن شامل سلامت بلوغ، سوءتغذیه و چاقی، مراقبت‌های دوران بارداری و پس از آن و بیماری‌ها و سرطان‌های زنان
- افزایش توانایی بالقوه برای کاهش خطرهای تهدیدکننده سلامت
- افزایش پیشگیری از بیماری‌ها، افزایش کیفیت زندگی، حفظ و ارتقای سلامت خانواده و جامعه،
- افزایش شادابی، شادکامی و نشاط اجتماعی با اطلاع از عوامل خطرساز در بروز بیماری‌های جسمی و روانی
- دسترسی به آموزش‌های ورزشی و تغذیه‌ای: فیلم‌های آموزشی ورزش در منزل و دریافت توصیه‌های تغذیه‌ای سلامت، اپلیکیشن‌های تناسب اندام، برنامه‌های ورزشی، شمارش قدم و ثبت کالری مصرفی
- بر روابط اجتماعی و خانوادگی
- حفظ ارتباطات دور، امکان برقراری ارتباط با اعضای خانواده و دوستان
- تقویت روابط گروهی : تشکیل گروه‌های خانوادگی و دوستانه برای هماهنگی و مشارکت بیشتر.
- اشتراک‌گذاری لحظات: عکس‌ها و ویدئوها به اشتراک گذاشته شده، باعث تقویت احساس تعلق و پیوند می‌شوند.
- پشتیبانی اجتماعی: عضویت در گروه‌های حمایتی آنلاین که افراد را در شرایط سخت حمایت می‌کنند
- امکان شرکت در فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی آنلاین و تقویت حس همبستگی و ایجاد انگیزه و رقابت سالم
- در تعلیم و تربیت
- دسترسی به منابع آموزشی متنوع و به‌روز ، امکان برگزاری کلاس‌های آنلاین
- افزایش انگیزه یادگیری از طریق ابزارهای تعاملی
- گسترش مهارت‌های فناوری و تفکر انتقادی
- ارتباط سریع با اساتید و همکلاسی‌ها
- ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و کسب وکارهای آنلاین برای توسعه اقتصادی
- فراگیری مهارت های تخصصی اینترنت، زبان های خارجی و کسب وکارآنلاین، افزایش همدلی و همکاری میان افراد
- دورکاری، مشاغل مبتنی بر اینترنت، و فروش آنلاین محصولات "کمک به زنان در حفظ استقلال اقتصادی" به ویژه برای زنان سرپرست خانوار
- ایجاد فضای مجازی برای زنان جهت کار در منزل و کمک به زنان روستایی برای بازارهای جدید فروش محصولات
- ارتقاء مهارت‌های ارتباطی
- ارتباط سریع و بدون محدودیت جغرافیایی
- امکان برقراری گفتگوهای گروهی و فردی در زمان‌های مختلف
- تقویت مهارت نوشتاری و بیان افکار از طریق پیام‌های متنی
- امکان یادگیری فرهنگ‌های مختلف و توسعه مهارت بین‌فرهنگی
- ترویج فرهنگ و هویت ملی
- گسترش دسترسی به آثار فرهنگی، هنری و ادبی بومی
- امکان تولید و انتشار محتوا به زبان مادری و با ارزش‌های فرهنگی خاص
- ایجاد شبکه‌های اجتماعی و انجمن‌های فرهنگی با محوریت هویت ملی
- تقویت حس تعلق و افتخار به فرهنگ و تاریخ ملی در نسل جوان
- حفظ سبک زندگی اسلامی ایرانی
- بهره‌گیری از محتوای آموزشی و فرهنگی بومی در فضای مجازی
- استفاده از اپلیکیشن‌ها و شبکه‌های مذهبی
- ایجاد گروه‌های مجازی برای تبادل تجربه‌های دینی و فرهنگی
- ترویج ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی از طریق رسانه‌های دیجیتال
- پیشگیری از آسیب‌ها در فضای مجازی
- اطلاع‌رسانی و آموزش عمومی درباره آسیب‌های اجتماعی
- ایجاد کمپین‌های آگاهی‌بخشی و فرهنگ‌سازی
- تقویت مهارت‌های مقابله‌ای و مدیریت بحران
- ایجاد شبکه های حمایتی و گروه های همتا برای تبادل تجربیات و کاهش احساس تنهایی
-امکان ایجادگروه های مجازی برای برقراری ارتباط، اشتراک گذاری نحوه مواجهه با بحران، فضای امن برای بیان احساسات، دریافت همدلی و یافتن راه حل های مشترک
- فراهم کردن خدمات مشاوره و حمایت روانی آنلاین با توجه به محدودیت های رفت و آمد، ترس از حضور در اماکن عمومی، یامشکل محدودیت در دسترسی
- دریافت مقالات، ویدئوها، پادکست ها و کارگاه های آنلاین با موضوع سلامت روان، برای درک بهتر از وضعیت روانی خود و اطرافیان
- منبعی برای اطلاعات به روز و موثق (در صورت مدیریت صحیح) در مورد بحران و راه های مقابله
تأثیرات منفی فضای مجازی:
- تأثیرات منفی بر سلامت جسمانی
- کاهش فعالیت بدنی و تحرک: بدلیل نشستن طولانی مدت که منجر به ضعف عضلات و افزایش خطر بیماری‌های مزمن می‌شود.
- اختلالات بینایی: خیره شدن مداوم به صفحه نمایش می تواند باعث خستگی و خشکی چشم، و کاهش کیفیت بینایی شود.
- مشکلات اسکلتی و عضلانی: وضعیت نادرست نشستن و استفاده طولانی مدت از دستگاه‌ها ممکن است باعث درد گردن، شانه و کمر شود.
- اعتیاد به فضای مجازی
در اعتیاد به فضای مجازی یا اعتیاد اینترنتی، فرد کنترل خود را بر زمان و نحوه استفاده از فضای مجازی از دست میدهد و این موضوع باعث آسیب به زندگی روزمره، روابط و سلامت روانی می‌شود. کاهش علاقه به فعالیت‌های واقعی و اجتماعی، کاهش عملکرد تحصیلی یا شغلی، اضطراب و افسردگی در مواقع عدم دسترسی به فضای مجازی از دیگر نشانه‌های اعتیاد به فضای مجازی هستند.
- اضطراب و افسردگی ناشی از استفاده بیش ازحد
استفاده مداوم و بی‌رویه از فضای مجازی، به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی، می‌تواند سطح اضطراب و افسردگی را افزایش دهد. مقایسه‌های اجتماعی، حس کم‌ارزشی، ترس از جا ماندن (FOMO) و اعتیاد به لایک و تایید، موجب کاهش اعتماد به نفس و بروز احساسات منفی می‌شوند. در نوجوانان، این مسئله می‌تواند به اختلالات خلقی، گوشه‌گیری، و حتی رفتارهای پرخطر منجر شود. در بزرگسالان نیز می‌تواند باعث کاهش رضایت زناشویی، بی‌قراری روانی و اختلال در خواب شود. گاهی نگرانی از اینکه نباید حتی یک پیام نخوانده و یک نوتیفیکیشن دیده نشده باقی بماند، در فرد احساس عقب ماندن از اخبار روز را ایجاد می‌کند و باعث اضطراب و نگرانی وی می‌شود. اگر پست دوستی را لایک نکرده باشد یا تبریکی را فراموش کرده باشد نگران تاثیر منفی در روابط‌شان و خارج شدن از دایره دوستی و شریک نبودن در لحظات شاد دیگران می‌شود و این مساله منجر به استفاده بیشتر و بیشتر از شبکه‌های اجتماعی می‌شود.
- کاهش تمرکز و حافظه
بمباران اطلاعاتی مداوم در فضای مجازی موجب کاهش توانایی تمرکز و حافظه کوتاه‌مدت می‌شود. فردی که دائماً بین اپلیکیشن‌ها، پیام‌ها و محتواها جابه‌جا می‌شود، توانایی نگهداری طولانی‌مدت اطلاعات و تمرکز عمیق را از دست میدهد.کودکان و نوجوانانی که مدت زیادی صرف تماشای ویدیو یا بازی‌های آنلاین می‌کنند، در دروس تحصیلی دچار افت عملکرد می‌شوند در بزرگ‌سالی این رفتار موجب عدم تمرکز در محیط کاری می شود.
- اختلالات خواب
نور آبی ساطع‌شده از صفحه‌های نمایش، ترشح ملاتونین (هورمون خواب) را مختل می‌کند. استفاده از تلفن همراه یا تبلت پیش از خواب باعث کاهش کیفیت خواب، دیر به خواب رفتن، بیداری مکرر در شب و خواب سبک می‌شود. کودکان و نوجوانانی که با گوشی به رختخواب می‌روند، معمولاً با کم‌خوابی، خواب آشفته، و اختلال در عملکرد روزانه مواجه‌اند.
راهکارها:
- حداقل یک ساعت قبل از خواب، استفاده از وسایل الکترونیکی را متوقف کنید.
- موبایل را از اتاق خواب خارج کنید یا خاموش نگه دارید.
- نور محیط خواب را کاهش دهید و ساعت خواب منظم داشته باشید.
- افزایش احساس تنهایی و انزوا
تعامل‌های مجازی معمولاً سطحی و زودگذر هستند و نمی تواند جایگزین روابط عمیق انسانی شوند.استفاده افراطی از فضای مجازی می‌تواند موجب احساس تنهایی به ویژه در نوجوانان، سالمندان و زنان خانه‌دار که بخش زیادی از وقت خود را در فضای مجازی می‌گذرانند، گردد. افسردگی مزمن ،کاهش مشارکت اجتماعی، انزوای خانوادگی،کاهش همدلی و مهارت‌های بین‌فردی می تواند از عواقب استفاده زیاد از فضاهای مجازی باشد.
- شکل‌گیری هویت کاذب
در فضای مجازی، افراد تمایل دارند خود را ایده‌آل‌تر از واقعیت نشان دهند. این مسئله به ویژه در میان نوجوانان رایج است که در مرحله ساخت هویت شخصی قرار دارند. آن‌ها ممکن است درگیر ساخت «هویت مجازی» شوند که با «هویت واقعی» شان فاصله دارد.سردرگمی هویتی ، وابستگی به تایید دیگران، خودکم‌بینی در مواجهه با تصاویر غیرواقعی دیگران و دوگانگی شخصیتی از نتایج هویت‌سازی ناسالم است.
- کاهش تاب‌آوری روانی
تاب‌آوری روانی یعنی توانایی فرد در مقابله با مشکلات، شکست‌ها و فشارهای زندگی. استفاده بیش از حد از فضای مجازی ممکن است افراد را در برابر مشکلات زندگی واقعی ضعیف‌تر کند، زیرا به جای تقویت مهارت‌هایی مانند حل مسئله، کنترل هیجانات، پذیرش واقعیت و مثبت‌اندیشی با پناه بردن به فضای مجازی، به‌طور موقت از مشکلات فاصله می گیرند و از مواجهه با مسائل واقعی فرار می‌کنند .
- تأثیرات روانی محتوای خشن یا نامناسب
مواجهه مداوم با محتواهای خشن، ترسناک، یا نامناسب برای سن کاربر، می‌تواند موجب اختلالات روانی، تغییر نگرش‌ها، عادی‌سازی خشونت یا رفتارهای پرخطر شود. پیامدهای محتواهای آسیب‌زا شامل: کاهش حساسیت به خشونت، افزایش پرخاشگری یا اضطراب، بلوغ زودرس روانی بدون آمادگی لازم، بحران اخلاقی یا هویتیمی باشد. .نقش خانواده در غربال‌گری محتوا، آموزش اخلاقی و تقویت ارزش‌های فرهنگی و دینی بسیار مهم است.
- نقش فضای مجازی در شکل‌گیری سبک زندگی مصرف‌گرا
شبکه‌های اجتماعی، با تبلیغ بی‌وقفه‌ی کالاها، سبک زندگی تجمل‌گرا و مصرف‌محور، موجب تقویت ذهنیت مقایسه‌ای، ولخرجی، و نارضایتی از داشته‌ها می‌شوند. کاربران دائماً در معرض تصاویری از افراد «موفق»، «ثروتمند» یا «خوش‌اندام» هستند و همین موجب احساس کمبود، رقابت، و فشار روانی می‌شود.
- رشد خودشیفتگی و توجه‌طلبی در فضای مجازی
در بسترهایی مانند اینستاگرام و تیک‌تاک، افراد برای جذب لایک و دنبال‌کننده، به تولید محتوای نمایشی، اغراق‌آمیز یا حتی خلاف واقعیت روی می‌آورند. این روند می‌تواند روحیه‌ی خودشیفتگی (narcissism) و نیاز افراطی به تأیید دیگران را تقویت کند.وسواس در گرفتن عکس سلفی، وابستگی شدید به نظر دیگران ، رفتارهای نمایشی برای جلب توجه و ... از نشانه های این مساله است که با تقویت عزت نفس واقعی، ارتباط عمیق با خانواده، و دوری از معیارهای ظاهری فضای مجازی،می توان با آن مقابله کرد.
- تأثیرات روانی فیلترها و زیبایی غیرواقعی
در اپلیکیشن‌های فضای مجازی، فیلترهای چهره، روتوش خودکار و جلوه‌های تصویری باعث شده‌اند که «زیبایی دیجیتال» جایگزین واقعیت شود. نوجوانان و به‌ویژه دختران جوان خود را با این تصاویر مقایسه کرده و از ظاهر طبیعی خود دلسرد می‌شوند.
آسیب‌های ناشی از این مقایسه: اختلال بدریخت‌انگاری بدنBody Dysmorphia)) ، کاهش اعتماد به نفس ،گرایش به جراحی‌های غیرضروری زیبایی، افسردگی ناشی از «کافی نبودن» می باشد. آموزش واقعیت فیلترها، تأکید بر زیبایی درونی، و ارتقاء تصویر ذهنی از خود، راهکارهایی مؤثر در کاهش این آسیب‌اند.
- تأثیر فضای مجازی بر روابط زناشویی و صمیمیت زوجین
رابطه زناشویی یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین پیوندهای انسانی است که نیازمند ارتباط عمیق، اعتماد متقابل، گفت‌وگوی مستمر و صمیمیت روانی و جسمانی است. فضای مجازی با وجود اینکه می‌تواند برخی از نیازهای ارتباطی را تسهیل کند، در بسیاری موارد تأثیرات منفی و مخربی بر روابط زوجین داشته است.
- کاهش گفت‌وگوی چهره‌به‌چهره: استفاده افراطی از تلفن همراه و سرگرمی‌های آنلاین باعث کاهش زمان گفت‌وگوی واقعی بین همسران شده و به مرور موجب سردی، فاصله عاطفی، و کاهش شناخت متقابل می‌گردد.
- -بروز سوءظن و بی‌اعتمادی: وجود رمز عبور روی گوشی، پنهان‌کاری در استفاده از فضای مجازی یا ارتباطات نامشخص با افراد دیگر، می‌تواند زمینه‌ساز سوءظن و بی اعتمادی در روابط زناشویی باشد.
- مقایسه همسر با دیگران: فضای مجازی با نمایش زندگی‌های ایده‌آل، ظاهرهای زیبا و روابط رمانتیک غیرواقعی، می تواند موجب نارضایتی، سرزنش، و حتی خیانت عاطفی شود
- زمینه‌سازی برای خیانت عاطفی یا جنسی: ارتباط با افراد غریبه، حتی در قالب چت یا پیام، ممکن است به مرور منجر به صمیمیت عاطفی یا وابستگی شود. این ارتباطات مجازی به ظاهر بی‌اهمیت می تواند پایه‌گذار خیانت‌های واقعی شود.
- وابستگی شدید به فضای مجازی، به‌ویژه مشاهده محتوای مستهجن، می‌تواند موجب کاهش تمایل جنسی وکاهش صمیمیت همسران شود. این مسئله بر رضایت جنسی، سلامت رابطه زناشویی، و عزت‌نفس هر دو طرف تأثیر منفی دارد.
- -تأثیر بر فرزندپروری: والدینی که وقت زیادی را در فضای مجازی سپری می‌کنند، فرصت و تمرکز کافی برای تعامل با فرزندان و تربیت صحیح آن‌ها ندارند. این کم‌توجهی می‌تواند به نارضایتی همسر و ایجاد تنش در خانواده بینجامد.
- تهدیدهای رایج در فضای مجازی
- هک و نفوذ به حساب‌ها و دستگاه‌ها
- سرقت هویت و اطلاعات شخصی
- فیشینگ و کلاهبرداری‌های اینترنتی
- نفوذ به حریم خصوصی و انتشار غیرمجاز عکس و اطلاعات
- قرار گرفتن کودکان و نوجوانان در معرض محتوای نامناسب
- انتشار اخبار جعلی و اطلاعات نادرست و افزایش اضطراب و استرس: اخبار جعلی درباره بیماری ها، میزان خطر یا دسترسی به منابع، می تواند منجر به وحشت، سردرگمی و تصمیم گیری های غلط شود.
- افزایش آزار و اذیت های سایبری، پیام های توهین آمیز، تهدید، انتشار اطلاعات شخصی، حتی آزار و اذیت جنسی آنلاین "به ویژه برای زنان"
- مواجهه با محتوای خشونت آمیز یا آسیب زا، تصاویر ویدئوهای واقعی از جنگ و جنایات
- افزایش خشونت های خانگی و جنسی با سوء استفاده از حریم خصوصی آنلاین، باج گیری، تهدید و ......
- بهره کشی و قاچاق انسان از طریق شبکه های اجتماعی در دوران بحران، به دلیل افزایش فقر و ناامیدی با وعده های دروغین شغل، ازدواج یا مهاجرت.
- ایجاد شکاف در ارزش‌های نسلی، تبلیغات فمینیستی،تهاجم فرهنگی و اشاعه دیدگاه‌های غربی،کاهش ارزش و منزلت نهاد خانواده نیز از دیگر تاثیرهای منفی رسانه‌ها است.
نظر دهید